Có thể nói, tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường là sợi chỉ đỏ xuyên suốt chiều dài hàng nghìn năm lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 chính là sự kết tinh rực rỡ của truyền thống ấy. 80 năm sau, tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường vẫn luôn là nguồn lực nội sinh để Việt Nam vững vàng trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
Tư tưởng “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt - bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của dân tộc - đã khẳng định quyền tự chủ quốc gia như một lẽ tất nhiên: “Nam quốc sơn hà Nam đế cư/Tiệt nhiên định phận tại thiên thư” (Sông núi nước Nam vua Nam ở/ Rành rành định phận tại sách trời). Tinh thần ấy tiếp tục được hun đúc trong suốt các cuộc kháng chiến chống xâm lược sau đó, từ Ngô Quyền với chiến thắng Bạch Đằng năm 938, đến ba lần đại thắng quân Nguyên Mông của nhà Trần, rồi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo... Trong mọi hoàn cảnh, dân tộc ta đều dựa vào nội lực, phát huy sức mạnh toàn dân để bảo vệ độc lập.
Từ truyền thống ấy, dân tộc Việt Nam đã hình thành một ý chí kiên cường, không chịu khuất phục trước bất cứ kẻ thù nào. Bất kể kẻ thù mạnh đến đâu, dân ta vẫn “lấy ít địch nhiều, lấy yếu chống mạnh”, đoàn kết một lòng bảo vệ Tổ quốc. Không chỉ độc lập về chính trị, ông cha ta luôn nỗ lực xây dựng nền văn hóa, nền kinh tế độc lập. Lịch sử đã chứng kiến những triều đại khuyến khích phát triển nông nghiệp, coi trọng giáo dục để đào tạo nhân tài, giữ gìn bản sắc văn hóa.
Từ giữa thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược, đất nước rơi vào ách đô hộ, truyền thống tự chủ dân tộc tiếp tục được phát huy qua hàng loạt phong trào yêu nước: Cần Vương, Đông Du, Duy Tân, Đông Kinh nghĩa thục, rồi đến các cuộc khởi nghĩa của Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Trương Công Định... Dù thất bại, nhưng các phong trào ấy phản ánh một chân lý không thể dập tắt: khát vọng độc lập, ý chí tự cường là dòng chảy không bao giờ tắt trong tâm thức người Việt.
Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là kết quả của quá trình kế thừa và nâng lên một tầm cao mới tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường của dân tộc Việt Nam. Không phải ngẫu nhiên mà chỉ trong 2 tuần của tháng 8/1945, toàn dân tộc đồng loạt nổi dậy, lật đổ ách thống trị thực dân, phong kiến, giành chính quyền trên phạm vi cả nước. Đó là kết quả của sự chuẩn bị chiến lược lâu dài, trong đó hạt nhân là đường lối cách mạng đúng đắn của Đảng Cộng sản, là sự lựa chọn con đường đi lên bằng chính lực lượng của dân tộc “đem sức ta mà giải phóng cho ta”. Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945 là cuộc cách mạng của lòng dân đồng tâm nhất trí, được Đảng tổ chức và lãnh đạo, được tư tưởng Hồ Chí Minh dẫn đường.
Sáng ngày 02/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Bản tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hoà.
Trong mọi giai đoạn cách mạng, tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường luôn được Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh quán triệt và thực hiện nhất quán, xuyên suốt. Không chỉ trong thời chiến mà cả trong thời bình, tinh thần ấy luôn là nguyên tắc chỉ đạo để đất nước vượt qua mọi thử thách, chủ động thích ứng với mọi hoàn cảnh. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc, không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản”. Đường lối ấy đã đưa dân tộc thoát khỏi thân phận nô lệ và chính thức bước vào kỷ nguyên độc lập, tự do. Lần đầu tiên trong lịch sử hiện đại, Nhân dân Việt Nam trở thành người làm chủ vận mệnh đất nước.
Ngay sau ngày độc lập, chính quyền cách mạng non trẻ phải đối mặt với muôn vàn thử thách: giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm. Trong bối cảnh “ngàn cân treo sợi tóc”, Đảng và Chính phủ vẫn lựa chọn con đường dựa vào dân, phát huy tinh thần tự lực tự cường để khác phục mọi khó khăn thách thức. Nhờ đó, chỉ trong một thời gian ngắn, nhân dân ta đã vượt nạn đói nhờ phong trào “Hũ gạo cứu đói”; mở rộng bình dân học vụ để xóa mù chữ cho hàng triệu người; từng bước xây dựng chính quyền cách mạng vững chắc từ cơ sở. Những hành động cụ thể ấy thể hiện rõ tinh thần tự lực, tự cường, chủ động đối mặt và tìm kiếm giải pháp, đưa đất nước vượt qua những giai đoạn cam go nhất.
Tiếp nối truyền thống ấy, trong kháng chiến chống thực dân Pháp, chống đế quốc Mỹ và cả thời kỳ xây dựng đất nước sau hòa bình, Việt Nam luôn giữ vững đường lối độc lập, tự chủ, đồng thời tranh thủ sự ủng hộ quốc tế. Với đường lối đúng đắn, phát huy được sức mạnh của toàn dân tộc, Đảng ta đã lãnh đạo nhân dân ta lần lượt đánh bại mọi âm mưu, kế hoạch xâm lược của kẻ thù.
Trưa ngày 30/4/1975 lá cờ giải phóng tung bay trên nóc Dinh Độc Lập, miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất, non sông thu về một mối. “Đó không chỉ là chiến thắng vĩ đại của nhân dân Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đầy khó khăn gian khổ, mà còn là biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, của ý chí độc lập, tự cường và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc.” Sau khi thống nhất đất nước năm 1975 và đặc biệt từ khi thực hiện công cuộc đổi mới từ năm 1986, tinh thần đó lại tiếp tục được phát huy trong điều kiện mới. Bước vào kỷ nguyên hội nhập, Việt Nam tiếp tục khẳng định tầm vóc của một quốc gia độc lập về đường lối, tự chủ trong chính sách, đa phương hóa, đa dạng hóa trong quan hệ đối ngoại. Việt Nam khẳng định quan điểm là bạn, là đối tác tin cậy của cộng đồng quốc tế, đồng thời giữ vững nguyên tắc lấy nội lực là quyết định.
Để tiếp tục phát huy tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường trong bối cảnh mới, yêu cầu đặt ra là phải xây dựng những nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của đất nước. Như Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: “Hơn lúc nào hết, chúng ta cần xây dựng một nền kinh tế tự lực, tự cường; một nền quốc phòng - an ninh toàn dân, toàn diện và hiện đại; một hệ thống chính trị tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả, một xã hội phát triển, đoàn kết, văn hóa và nhân văn. Muốn như vậy, nhất thiết phải phát huy trí tuệ và sức mạnh của toàn dân tộc…”. Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV của Đảng đã nhấn mạnh đến việc khơi dậy mạnh mẽ tinh thần tự chủ, tự tin, tự lực, tự cường, tự hào dân tộc, khát vọng cống hiến của mọi người dân để khơi dậy động lực của đất nước, đưa đất nước ta bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Đây chính là lời hiệu triệu, tạo ra một động lực lớn để đất nước phát triển.
80 năm đã trôi qua, nhưng giá trị lịch sử vô giá và những bài học kinh nghiệm của Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam vẫn còn vẹn nguyên, cần tiếp tục được chắt lọc, vận dụng sáng tạo trong kỷ nguyên phát triển mới nhằm hiện thực hóa khát vọng xây dựng một nước Việt Nam hùng cường, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc, sánh vai với các cường quốc năm châu như tâm nguyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh và ước vọng của toàn dân tộc.